Prof. Dr. Serpil Uğur Baysal
Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları AD, Sosyal Pediatri BD, İzmir

            

AMAÇ

Ülkemizde okul ve adolesan çağı çocuklarının sağlık gereksinimlerinin, sağlık bakımında ve izleminde karşılaşılan güçlüklerin ve çözüm önerilerinin gözden geçirilmesi.

Okul Sağlığı Hizmetlerinin Önemi

Eğitim kurumları sağlığın korunup geliştirilmesinde birçok açıdan önem taşımaktadır.

1. Türkiye’de 60 binden daha fazla ilk ve orta öğretim kurumunda 6-18 yaş gurubunda yaklaşık 16 milyon öğrenci öğrenim görmekte, yaklaşık bir milyon öğretmen ve okul personeli görev yapmaktadır. Nüfusumuzun yaklaşık yüzde yirmi beşini oluşturan bu çocuklara sunulan sağlık hizmeti “OKUL SAĞLIĞI” başlığı altında toplanmaktadır.
2. Ülkemizde okul sağlığı hizmetleri, Millî Eğitim Bakanlığı Sağlık İşleri Daire Başkanlığı tarafından yürütülmekte iken son on yıldır, Sağlık Bakanlığı başlıca sorumlu kurum haline gelmiştir. Millî Eğitim Bakanlığı ile iş birliği halinde hizmetleri yürütmektedir. Aile Sağlığı Merkezleri (önceleri Sağlık Ocakları) bulundukları bölgenin okul sağlığı hizmetlerinden sorumludur.
3. Okul çağında çocuklar hekime pek az getirilirler.
4. Bu dönemde sık rastlanan büyüme-gelişme, beslenme, ağız-diş sağlığı, davranış sorunları ve öğrenme güçlükleri, sosyal sorunlar, sağlıklı olmayan yaşam alışkanlıkları, bulaşıcı hastalıklar, süreğen hastalıklar, istemli ve istemsiz yaralanmalar, ergenliğe uyum süreci öğrenmeyi olumsuz etkileyebilir; sorunların erken tanınması ve erken girişim önemlidir.
5. Çocuklarda ve adolesanlarda yaralanmaların %35-50’si okulda oluşmaktadır.
6. Aşılama vb koruyucu önlemlerin uygulamaları kolaydır.
7. Sağlıklı yaşam alışkanlıkları okulda geliştirilebildiğinden okullarda sağlık eğitimine önem verilmelidir.
8. Öğrenciler öğrenmeye ve kişilik biçimlenmesine açıktır.
9. Okul sağlığı hizmetleriyle yoksul çocuklara sağlık hizmeti götürebilmek olasıdır.

İnsan yaşamı içinde “okul çağı” sağlık açısından özel bir dönemdir.

Okul Sağlığı Ekibi

Hemşire, hekim, öğretmen, veli, okul yöneticilerinden oluşur.  Gönüllüler, sosyal hizmetlerde çalışanlar, rehber ve psikolojik danışmanlar, laborantlar da ekipte yer almalıdır.

Okul Sağlığı Hizmetlerinin Kapsamı

Okulda verilecek hizmetlerin amacı sağlığı geliştirmek ve korumak, sağlık taramaları yoluyla sağlığı değerlendirip izlemektir. Sağlık eğitimi, okulda çevre sağlığının denetlenmesi ve kayıtlar hizmetlerin diğer yönleridir. Taramaların dışında tanı ve tedavi olanaklarının sağlanması, sorunların izlemi; okul, sağlık ekibi ve aile arasındaki iletişim, ailenin olanakları ile çevredeki sağlık hizmetlerinin ulaşılabilirliğine göre değişen koşullara bağlıdır. Engelli çocukların belirlenmesi ve eğitimlerine yardımcı olmak, akut hastalık ve yaralanmalarda ilk yardım yapmak etkinlikler bütünü içindedir. 
1999-2004 yılları arasında İstanbul Üniversitesi Çocuk Sağlığı Enstitüsü, okul sağlığı hizmet modeli geliştirebilmek amacıyla, gelir ve eğitim düzeyi düşük ailelerin çocuklarının öğrenim gördüğü bir ilköğretim okulunda ikinci sınıf öğrencilerinin sağlığını değerlendirip sorunlarının çözümü için aile, öğretmenler, gönüllü kuruluşlar ve çevre sağlığı kuruluşlarıyla iş birliği yaptığı bir proje yürütmüş ve bu çalışmaların sonunda okul temelli sağlık hizmetine ilişkin bir yönerge taslağı hazırlanmıştır. Deneyimlerimizin bu alanda çalışanlara yol göstereceğini umuyoruz.
Okul, aileler ile iş birliği yaparak çocuğun sağlık alışkanlıklarını olumlu yönde geliştirebilir. Ülkemizde okullarda sağlık eğitimi konusunda yapılan araştırmalar ve etkinlikler giderek artan bir ilgi alanıdır. Okullar toplumdan alacakları güçle toplumda bilgi, tutum ve davranışların olumlu yönde geliştirilmesinde çok sayıda fırsatlar oluşturan ortamlardır. Okul, tüm topluma erişebilmektir.

Okul Çağında Sık Rastlanan Sağlık Sorunları

Okul çocuklarında görülen sağlık sorunları ülkeden ülkeye değişiklik göstermektedir.  Türkiye, belirgin bölgelerarası ve sosyo-ekonomik durum farklılıkları gösteren bir ülkedir ve bu özellik, öğrenci ve okula özgü sağlık sorunlarını şekillendiren önemli bir etmendir. Öğrencilerde görülen sağlık sorunları çok çeşitlilik göstermektedir. Ülkemizde, Milli Eğitim Bakanlığı ( MEB )’nın denetiminde okullarda yapılan sağlık taramalarında ilköğretim öğrencilerine öncelik verilmiştir. 

 

Taramaların sonucunda diş çürükleri, boğaz enfeksiyonları, parazitozlar, derinin alerjik ve enfeksiyöz hastalıkları, kulakla ilgili sorunlar ve görme bozukluklarının en sık karşılaşılan sorunlar olduğu belirlenmiştir.

Okul çağı çocukları Sağlık Bakanlığı’nın belirlediği takvime göre ilköğrenimin birinci, beşinci ve sekizinci yılında bulaşıcı hastalıklara karşı aşılanırlar.
Kişilik oluşumu dönemindeki genç her türlü değişimden hızla etkilenir. Bu nedenle okul çağı çocuğunun sağlığının günümüz dünyasının ve ülkemizin değişimiyle birlikte ele alınması uygun olur.

Yaralanmalar, diş sağlığı sorunları, enfeksiyonlar, astım ve diğer alerjik hastalıklar, tekrarlayan ağrı, diyabet gibi süregen hastalıklar, büyümede yetersizlik, öğrenme güçlüklerini de içine alan ruhsal sorunlar, işitme ve görme bozuklukları, sigara içilmesi gibi sağlıklı olmayan yaşam alışkanlıkları, yeme bozuklukları, madde kullanımı gibi risk taşıyan davranışlar, şiddet, özkıyım girişimi, çocuk istismarı ve ihmali, yoksulluk, sağlık bakımına ulaşamama okul çağında sık karşılaşılan başlıca sorunlardır. Öğrenciler okulda hastalanabilirler ve okulda sağlık sorunlarına çözüm getirecek şekilde düzenlenmiş sağlık hizmetleri bulunması önemlidir.
Okul hemşiresi ve/ ya hekiminin görev yaptığı okullarda daha kapsamlı sağlık bakımı yapılabilmektedir. Gelişmiş ülkelerde okullarda görev yapan okul sağlığı hemşirelerinin yanı sıra öğrencilerin tıbbi bakımı için birincil kaynak ya okul ya da okul ile iş birliği yapan sağlık merkezleridir.

Okulların, çocuklara sağlık hizmeti sağlamada lider olmaları beklenmektedir. Danışmanlık, sorunları önleme, sağlığı geliştirme hizmetleri okul sağlığı kapsamında geliştirilmeli ve iyileştirilmelidir. Okul yöneticileri, öğretmenler, ebeveynler, okul sağlığında eğitimli sağlık çalışanlarının katılımı ve katkısı okul temelli sağlık hizmetlerinin etkililiğini artırır.

Dünya’da önemli ekonomik, sosyal ve kültürel değişimler oldukça çocukluktan ergenliğe geçiş zamanı, bireysel olgunlaşma süreci olan “ergenlik (adolesan)” döneminin önemi giderek artmaktadır. Ergenliğe özgü gelişme evreleri biyolojik, psikolojik ve duygusal süreçlerdir. Bir geçiş–dönüşüm olarak bilinen bu süreç risklere ve olumsuz etkilenmelere açıktır; aynı zamanda bir fırsatlar dönemidir. Bu genişletilmiş bakış açısı adolesanların gereksinimlerini daha iyi anlamamızı kolaylaştırır.

Adolesanlar nüfusumuzun yaklaşık üçte birini oluşturmaktadır.
Adolesanlar, çocuk olmadıklarının anlaşılmasını, gizliliği hak ederler. Adolesanların tıbbi öykü ve muayeneleri özel muayene odalarında yapılmalı, tıbbi değerlendirme sırasında yalnız kalmayı yeğlemelerine saygı gösterilmelidir. Yalnız boğaz ağrısı nedeniyle sağlık bakımı bekleyen bir adolesan kız çocuğunun da bütüncül bakış açısıyla değerlendirilmesi gerekir.

Ülkemiz gençlerinin sağlık sorunları ve gereksinimleri diğer uluslarınkine benzerdir. Sürviyin uzadığı süreğen hastalıklar özellikle 20. Yüzyılın son 20 yılında dramatik bir artış göstermiştir. Araştırmalar yaralanmalar, büyüme-gelişme, ağız-diş sağlığı, beslenme, ruh sağlığı, bağımlılık yapan alışkanlıklar, üreme sağlığı, cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlarla ilgili riskler, cinsel istismar konularında yoğunlaşmaktadır. Görüşme tekniğine dayanan araştırmalara göre en önemli sorunlar, bağımlılık yapan alışkanlıklar ve işsizlik gibi sosyal sorunlardır. Günümüzde istemsiz ve istemli yaralanmalar adolesanlarda morbidite ve mortalitenin çoğundan sorumludur. 10-24 yaş grubunda ölüme yol açan yaralanma etkenlerinin başlıcaları motorlu taşıtlar, zehirlenme, düşme, ateşli silahlar, yangın/yanık, bisiklet, suda boğulma ve yaya kazalarıdır. Tüm yaralanmalar önlenebilir bir halk sağlığı sorunudur ve yaralanmaların kontrolü sağlık çalışanları için önemli bir uğraş gerektirir. 
Türkiye’de gençlerin sağlığını geliştirmek için bütüncül bir hizmet sistemi bulunmamaktadır. Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu’nun 3. Ülke Programında yer alan, eğitim fakültelerine yönelik eğitim hizmet projesi sürdürülürken Milli Eğitim Bakanlığı’nın örgün eğitimde başlattığı Ergenlik Dönemi Değişim Projesi (ERDEP) cinsel sağlık bilgileri eğitimi sürecine yeni bir boyut kazandırmıştır. Ergenlik dönemi sağlık derslerinin geliştirilmesi, okullarda bu dersleri yürütecek yeterli sayıda öğretmenin ve öğretmen adayı fakülte öğrencilerinin eğitilmesi amaçlanmıştır.

OKUL VE ADOLESAN SAĞLIĞININ GELİŞTİRİLMESİ İÇİN ÖNERİLER

Adolesanlar için belirlenmiş olan öncelikli sağlık davranışı hedefleri şunlardır: Araç sürerken güvenlik kemerini sürekli kullanmak; madde kullanırken ya da alkollü iken asla araç sürmemek; seksüel olarak aktif ise sürekli kondom kullanmak; sigara kullanmamak, sağlıklı beslenmek; düzenli egzersiz yapmak.

 

1. Okul sağlığı hizmetleri çevre ile bütünleşmeli, katılımcı ve sürekli olmalıdır.
2. Her okulun, öğrencilerin sağlığını denetleyecek bir okul hemşiresi bulunması idealdir.
3. Hizmetlerin etkinliği için ailelerin katılımı, ailelerle paylaşım sağlanmalıdır.
4. Gençlerin sağlıkları korunmalı ve geliştirilmelidir. Bu da gençlere sağlıklı yaşam davranışlarını kazandırmakla sağlanabilir.
5. Milli eğitim, yükseköğrenim, sağlık sistemi ve gönüllü kuruluşlar kapsamında çözüm sağlayacak gönüllü insan gücünden yararlanılmalıdır.
6. Kurumlararası iş birliği artırılmalı, sürekliliği sağlanmalı, yönetim sorunları aşılmalıdır.
7. Örgün eğitimde sağlık bilgileri ders programı içerikleri, öğretmenler ve öğretmen adayları programları yürütebilmek için geliştirilmeli, genç dostu bir bilgilendirme sistemi oluşturulmalıdır.
8. Adolesan sağlığını geliştirmede üreme sağlığı öncelik taşımalıdır. Genç dostu adolesan üreme sağlığı programları oluşturulup yaygınlaştırılmalıdır.
9. Akran eğitimine yer verilmelidir.
10. Eğiticilerin ve bu alanda görev alacak sağlık çalışanlarının sayı ve niteliği artırılmalı, gençlere zaman ve ek kaynak ayrılmalıdır.
11. Özel eğitim gerektiren ergenlere özelliklerine uygun programlar hazırlanmalı, cinsel istismar konusunda bilgilendirilmeleri sağlanmalıdır.
12. Öğrenciler ruh sağlığını koruma, geliştirme, boş zamanları değerlendirme konularında desteklenmelidir.
13. Üniversite ve eğitim hastanelerinden başlayarak çok disiplinli adolesan klinikleri yaygınlaştırılmalıdır.
14. Çok boyutlu yaklaşım gerektiren bu uygulamalarda gerçekçi öncelik saptama, iyi ve geniş kapsamlı planlama, sağlam    iş birliği, etkin eşgüdüm sağlanmalıdır. 

SONUÇ

Ülkemizde okulların ve öğretmenlerin katkıları ile ailelerle iş birliği içinde yarının yetişkinleri olacak çocuklarımızın ve gençlerimizin sağlığını geliştirdiğimizde, uzun dönemde tüm ailelerin ve çocuklarının sağlık bilinci kazanmalarını sağlayabiliriz.

Kaynaklar

1. Çavdar S, Çetinkaya Sümer E, Eliaçık K,  Arslan A, Koyun B, Korkmaz N,  Kanık A, Erginöz E, Ercan O, Alikaşifoğlu M. Health behaviours in high school students in İzmir, Turkey. Turk Pediatri Arch 2016; 51: 22-34.
2. Özbaş S, Tezel B, Aydın Ş, Bolat H, Köse MR. Türkiye’de çocuk sağlığının durumu. The situation of children’s health in Turkey. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi 2012; 55: 71-76.
3. Strategic Plan 2013–2017. Ankara: Ministry of Health of Turkey; 2012. http://sbu.saglik.gov.tr/Ekutuphane/kitaplar/stratejikplaning.pdf.
4. Canbulat N, Yıldız S. Risky health behaviours of adolescents in Şişli District of İstanbul. Hemşirelikte Eğitim ve Araştırma Dergisi 2011; 8 : 46-52.
5. Turkish Republic Basic Health Services General Directorate, Circular for School Health Services. September 2008.
6. TC Sağlık Bakanlığı, Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı, Hıfzıssıhha Merktebi Müdürlüğü. Sağlık Hizmetlerinde Okul Sağlığı Kitabı. Ankara: Yücel Ofset, 2008. http://sbu.saglik.gov.tr/Ekutuphane/kitaplar/okulsagligi.pdf.
7. Rimsza ME, Kirk GM. Common Medical Problems of the College Student. Pediatr Clin N Am 2005; 52: 9- 24.
8. Uğur Baysal S, Özmen B, Parman T, et al. A Mental Health Screening Project in İstanbul, Turkey. Health Service Applications.  J School Health 2004; 74. 341-343.
9. Bulut A. Okul Sağlığı Hizmetlerinin Yönetimi. Cantez T, Eker Ömeroğlu R, Uğur Baysal S, Oğuz F(editörler). Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları. İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi Temel ve Klinik Bilimler Ders Kitapları. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri, 2003: 55-58.
10. Ministry of National Education Health Issues Department. http://sdb.meb.gov.tr/projelerimiz.html.
11. Burgher MS, Rasmussen VB, Rivett D. The European Network of Health Promoting Schools.http://www.schoolsforhealth.eu/upload/TheENHPStheallianceofeducationandhealth.pdf.
12. ESSOP(European Society for Social Pediatrics) Meeting 1999. School Health. Abstract Book. İstanbul, 1999.
13. TC Milli Eğitim Bakanlığı Sağlık İşleri Dairesi Başkanlığı. Sağlık Hizmetleri Uygulama Rehberi. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Basımevi,1992.